नवदुर्गा ४: शाहिना रहिमोवा

'ती'ची आणि माझी पहिली भेट ताश्कंद विमानतळावरच झाली. मी पहिल्यांदाच उझ्बेकिस्तानला गेले होते. त्यामुळे मनात खूप धाकधूक होती. कसं असेल तिथलं वातावरण. असं एकटीने जायचं, त्यात मुलगी. काही प्रॉब्लेम नाही ना होणार. एक ना दोन.. अनेक शंका होत्या. घाबरतच मी विमानतळाबाहेर पडले. आणि समोरच 'ती' माझ्या नावाचा फलक घेऊन उभी होती!!

तिला पाहिल्यावर मला खूपच छान वाटलं. ती प्रसन्न हसत होती. मी ओळख सांगितल्यावर तिने मला गच्च मिठीच मारली. गालाचा मुका घेतला. आणि म्हणाली, 'welcome to our Uzbekistan!'. तिने तिची ओळख सांगितली. "I am from Academy of Sciences (त्याच संस्थेत पुढील एक महिना माझं वास्तव्य असणार होतं.) My name is Shahina Rahimova!!!" (उझ्बेकीस्तानात 'शाहिना' चा उच्चार 'शोखिना' असा करतात.)

खूपच सुंदर होती 'ती'. गोरी-पान, गुलाबी गाल, तपकिरी डोळे आणि लालसर केस. तिने काळा-पांढरा frock घातलेला, गुडघ्याएवढा. अगदी गोड दिसत होती. दिसणं जसं गोड, तसं बोलणंही लाघवी. मला विमानतळावरून receive करून माझ्या निवासाच्या ठिकाणी घेऊन जाणे आणि माझी व्यवस्था लावून देणे, ह्या कामावर तिची नेमणूक केली होती. taxi मध्ये असताना तिची अखंड बडबड सुरु होती. तिच्या बोलण्याने मीही मोकळी होऊ लागले आणि सुरु झाली एक संस्मरणीय मैत्री!

त्यानंतर महिनाभरच्या वास्तव्यात शाहिना अनेकदा माझ्याबरोबर असायची. तिने मला संपूर्ण ताश्कंद फिरवलं. वेगवेगळी museums, libraries, एवढंच नाही तर प्रेक्षणीय ठिकाणं, बागा, प्रसिद्ध मशिदी, मदसरे, ऐतिहासिक स्थळं, सगळंच दाखवलं. जुन्या ताश्कंद मध्ये (जुन्या दिल्लीसारखंच) नेऊन तिथली घरं, वस्त्या दाखवल्या. तिथल्या मोहल्ल्यांची ओळख करून दिली. बाजार फिरवले, shopping करवली आणि छान छान खाऊ गल्ल्याही दाखवल्या. एवढंच नाही, तर मला एका दिवसाची समरकंदची टूरही करून आणली. थोडक्यात काय, तर उझबेकिस्तानची माझी ट्रीप अविस्मरणीय होण्यात शाहिनाचा खूप मोठा वाटा आहे.

एकत्र फिरताना आम्ही खूप गप्पा मारल्या, अनेक विषयांवरची एकमेकींची मतं जाणून घेतली. एकमेकींच्या वैयक्तिक आयुष्यातही थोडंसं डोकावलो. आणि त्यातून मला उलगडलं शाहिनाचं अदभूत भावविश्व!!!

शाहिना मूळची समरकंदची. तिथेच ती वाढली. तिचं कुटुंब खूप मोठं. तिच्या आई-वडिलांना ७ मुली. त्यामध्ये शाहिनाचा नंबर ६वा. शाहिनाचे वडील सोविएत इस्पितळात सरकारी डॉक्टर होते. आई अंगणवाडीमध्ये काम करायची. शाहिनाचा जन्म सोविएत काळाच्या शेवटच्या दशकात झाला. तरीही तिच्या मनात सोविएत काळातील अनेक आठवणी अजून ताज्या आहेत. सोविएत काळातील सरकारी नोकर असल्यामुळे तिच्या वडिलांवर अनेक बंधनं होती, विशेषतः धर्माचरणाविषयी. शाहिना अगदी पारंपारिक वातावरणात वाढली. परंतु उझ्बेक समाजात 'पारंपारिक'चा अर्थ 'धार्मिक' असा होत नाही. धर्माचरणाने मुसलमान असूनही त्यांच्या घरात उपसनापद्धतीचं स्तोम कधीच नव्हतं. शाहिनाला घरात कधीच कुणी नमाज पढ, रोजे कर वा डोक्यावरून 'हिजाब' घे असं सांगितलं नाही. त्याबाबतीत तिला पूर्ण स्वतंत्र होतं. ती निधर्मी नाही, पण फार धार्मिकही नाही.

एकूणच उझ्बेकीस्तानात महिलांवर सामाजिक बंधनं फारशी दिसत नाहीत (भारतीय समाजाशी तुलना करता). तेथील महिला मुक्त राहतात. शिकतात, काम करतात, पैसे कमावतात. आपल्याला जसं हवं तसं आयुष्य निवडतात. कपड्यांच्या बाबतीतही काही कडक नियम नाहीत. शहरातील महिला आधुनिक कपडे घालतात. खेड्यातल्या लांब झगे घालतात आणि डोक्याला रुमाल बांधतात. महिलांवरील अत्याचार, लैंगिक शोषण आणि बलात्कारांचं प्रमाण लक्षणीयदृष्ट्या कमी आहे. महिलांना समाजात मान आहे.

शाहिना ३० वर्षांची आहे. तिच्या सगळ्या बहिणींची लग्न झाली आहेत, धाकट्या बहिणीचंही. पण तिला एवढ्यात लग्न करायचं नाही. ती ताश्कंदला एकटी राहते, भाड्याच्या घरात. पण तिच्या घरातून तिच्यावर लग्नाचा आग्रह कुणीही करत नाही. ती एवढी शिकतेय, PhD करतेय, स्वतंत्र आयुष्य जगतेय, ह्याचं तिच्या आई-वडिलांना कौतुकच आहे. शाहिना खूप independent विचारांची आहे. लग्नाविषयीच्या तिच्या कल्पनाही अगदी नेमक्या आहेत. तिला असा मुलगा हवा आहे, जो तिच्या भावना समजून घेईल, तिच्या career ला प्रोत्साहन देईल. एवढंच नाही तर ती नक्की काय करते, कुठल्या विषयावर संशोधन करतेय ह्यात रस घेऊन तिच्याशी त्या विषयावर गप्पा मारेल.

शाहिनाच्या आयुष्याबद्दलच्या कल्पना चारचौघींपेक्षा वेगळ्या आहेत. तिला सामान्य आयुष्य जगायचं नाही. आला दिवस ढकलायचा आणि उद्याची काळजी करायची, अशी तिची वृत्तीच नाही. तिला दुनिया फिरायची आहे. ती तिच्या PhDच्या शेवटच्या वर्षाला आहे. तिचे कितीतरी शोध-निबंध प्रसिद्ध झालेले आहेत. ती संशोधनासाठी १ वर्ष पोलंडला आणि ६ महिने रशियाला जाऊन आली आहे. शिवाय कॉन्फरन्ससाठी लंडन आणि इस्तंबूललाही जाऊन आलेली आहे. अशा फिरण्यातून ह्या वयातच तिने खूप अनुभव गोळा केलेले आहेत. तिला उझ्बेक, रशियन, तुर्किश, पोलिश आणि इंग्लिश अश्या ५ भाषा अस्खलित बोलता येतात. शाहिना खूपच dynamic मुलगी आहे. तिचं व्यक्तिमत्व बिनधास्त आणि बेधडक आहे.

मोठी स्वप्न पाहताना शाहिनाचे पाय मात्र जमिनीवर आहेत. लहान सहान गोष्टींतही ती खूप रस घेते. सगळंच मन लावून करते. मला एके दिवशी तिने घरी जेवायला बोलावलं. मी हिंदू असल्यामुळे beef खात नाही, हे तिला आधीच माहित होतं. तिने त्या दिवशीच्या स्वैपाकात beefचा वापर काळजीपूर्वकरित्या टाळला. खूप टेस्टी जेवण बनवलं होतं तिने. आणि शिवाय उझ्बेक प्रथेप्रमाणे पूर्ण टेबलभर पदार्थ मांडून ठेवलेले; फळ-फळावळ, सुकामेवा, चॉकलेट्स, पेस्ट्रीज, सलाड आणि ग्रीन टी. निघताना बरोबरही डबे भरभरून दिलं. शिवाय मला ड्रेसचं कापड आणि पर्स भेट दिली. मला खूपच भरून आलं.

शाहिनाला भारताबद्दल खूपच आस्था होती. ती मला खूप विचारायची, भारतीय संस्कृती, परंपरा, लोककला, संगीत, सगळ्या बद्दलच. ती खूप हिंदी पिक्चर बघते (उझ्बेकीस्तानात 'उझ्बेक' भाषेत translate केलेले हिंदी पिक्चर खूप लागतात, TV वरही आणि theater मध्येही. ते सगळीकडेच खूप लोकप्रिय आहेत.) तिला भारतीय पोशाख, साड्या, दागिने, मेहेंदी, टिकली ह्या सगळ्याचेही खूप आकर्षण आहे. शाहिनाला ताजमहाल पाहण्यासाठी (ताजमहाल उझ्बेक राजघराण्यातील माणसाने बांधला, म्हणून उझ्बेक लोकांना त्याविषयी खूप अभिमान आहे!) आणि साड्या, ड्रेस खरेदी करण्यासाठी भारतात यायचं आहे. मीही तिला आग्रहाचं आमंत्रण दिलं आहे. पाहू ह्यापुढे कधी भेट होते.

एका महिन्याची आमची संगत मला खूप काही शिकवून गेली. मला एक जीवा-भावाची मैत्रीण देऊन गेली. शाहिनाची मला खूप आठवण येते. आत्ताच्या आत्ता ताश्कंदला जाऊन तिला घट्ट मिठी मारावीशी वाटते. तिच्याबरोबर तीच सगळी ठिकाणं परत पहावीशी वाटतात, त्याच सगळ्या गप्पा परत माराव्याश्या वाटतात!

'ती'ला, 'ती'च्या स्वप्नांना आणि 'ती'च्यातील असामान्य जिद्दीला मनापासून सलाम!!!

(Disclaimer: माझ्या उझ्बेकीस्तानातील वास्तव्यात माझ्या अनेक मैत्रिणी झाल्या. ह्या लेखात त्या सगळ्यांचं प्रतिनिधित्व 'ती' म्हणजेच 'शाहिना' करतेय. शाहिना हे कुणा एका उझ्बेक मुलीचं व्यक्तिचित्रण नाही, ते एक काल्पनिक पात्र आहे, ह्याची कृपया नोंद घ्यावी.)